Πελεκάνος θρύλοι αγάπης και αίματος

Αυτός ο μακρινός ξάδελφος του Φαλαινοκέφαλου, ήταν σύμβολο της μητρικής αυτοθυσίας στην αρχαία Ελλάδα καθώς η στοργή και η αγάπη που τρέφει για τα μικρά του είναι θρυλική.Είναι από τα μεγαλύτερα πουλιά του κόσμου με χαρακτηριστικό, μεγάλο ράμφος και ένα χαρακτηριστικά μακρύ λαιμό. Το κάτω μέρος του ράμφους τους αποτελείται από έναν ελαστικό και ευρύχωρο θύλακα, ο οποίος χρησιμοποιείται για να παγιδεύει ψάρια και σε ορισμένες περιπτώσεις νερό της βροχής. Το εκπληκτικό αυτό ράμφος μπορεί να παγιδεύσει έως και 11 κιλά ψάρια! Ναι μιλάμε για τους πελεκάνους.

Ο πελεκάνος παρατηρείται σε πολλές, κυρίως εύκρατες, περιοχές της Γης. Ζει σε υγρούς τόπους, όπως παραθαλάσσια μέρη και σε πολλά ποτάμια και λίμνες. Το όνομά του προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη πέλεκυς (τσεκούρι),προφανέστατα απ' το ράμφος του , και κατά την κλασική εποχή χρησιμοποιούνταν για να προσδιορίσουν τον πελεκάνο, αλλά και τον δρυοκολάπτη. Απολιθώματα που έχουν βρεθεί στη Γαλλία δείχνουν μια εξελικτική στάση στο γένος, εδώ και τουλάχιστον 30 εκατομμύρια χρόνια, αφού από το καλά διατηρημένο ράμφος φαίνονται μορφολογικά πανομοιότυποι με τους σημερινούς πελεκάνους.

Οι δυνατές, μεγάλες φτερούγες του, η μικρή ουρά του και τα κοντόχοντρα αλλά δυνατά του πόδια, τον διευκολύνουν στο γρηγορότερο κολύμπι. Το βάδισμα του όμως θα το χαρακτήριζε κάποιος άτσαλο και πολύ "βαρύ". Oι Πελεκάνοι είναι απο τα μεγαλύτερα υδρόβια πουλιά του πλανήτη. Tο άνοιγμα των φτερών τους ξεπερνά τα 3 μέτρα. Ξεχωρίζουν εύκολα απο το μεγάλο μέγεθος, το άσπρο χρώμα και το χαρακτηριστικό μακρύ κιτρινωπό ράμφος με τον δερμάτινο σάκο στην κάτω πλευρά. Το πιο συνηθισμένο χρώμα είναι το λευκό, αλλά τα φτερά του έχουν χρώμα γκρίζο ή και μαύρο. Τα θηλυκά γεννούν από τρία με πέντε αβγά κάθε χρόνο. Ο χρόνος επώασης των αβγών είναι ένας μήνας περίπου. Τα μικρά όταν εκκολαφθούν έχουν χρώμα μαύρο και είναι γυμνά (χωρίς πούπουλα). Τα είδη πελεκάνου που ζουν στην Ελλάδα, είναι ο κοινός πελεκάνος ή ροδοπελεκάνος και ο πελεκάνος ουλότριχος ή αργυροπελεκάνος. Πρόκειται για σπάνια είδη, καθώς δυσκολεύονται να βρουν κατάλληλους τόπους για να ζευγαρώσουν και να φτιάξουν τη φωλιά τους. Χωρίζονται σε οκτώ είδη, με κατανομή σε όλες τις ηπείρους εκτός από την Ανταρκτική, συνήθως σε περιοχές με θερμό κλίμα. Το μικρότερο είδος είναι ο καφέ πελεκάνος (Pelecanus occidentalis) ενώ το μεγαλύτερο είναι ο Αργυροπελεκάνος (Pelecanus crispus), με βάρος έως 15 κιλά και μήκος 183 εκατοστά και μέγιστο άνοιγμα φτερών 3 μέτρα. Κοινό γνώρισμα όλων των ειδών πελεκάνων είναι το μεγάλο ράμφος και ο θύλακας που διαστέλλεται.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι πληθυσμοί των πελεκάνων επηρεάζονται αρνητικά από αρκετούς παράγοντες: μείωση των προμηθειών ψαριών μέσω υπεραλίευσης ή ρύπανσης των υδάτων, καταστροφή οικοτόπων, άμεσες επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας όπως διαταραχές στις αποικίες φωλεοποίησης, κυνήγι και θανάτωση, εμπλοκή σε πετονιές και αγκίστρια και την παρουσία ρύπων όπως DDT και endrin. Οι πληθυσμοί των περισσότερων ειδών είναι λίγο-πολύ σταθεροί, αν και τρεις έχουν ταξινομηθεί από την IUCN ως κινδυνεύοντες.

Η ρύπανση από DDT στο περιβάλλον ήταν μια κύρια αιτία μείωσης των πληθυσμών του καφέ πελεκάνων στη Βόρεια Αμερική τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Μπήκε στον ωκεάνιο τροφικό ιστό, μολύνοντας πολλά είδη με τα οποία τρεφόταν οι πελεκάνοι. Ήταν τοξικό στους πελεκάνους και σε πολλά άλλα πτηνά, προκαλώντας αραίωση και αποδυνάμωση του κελύφους των αυγών και, κατά συνέπεια, αποτυχία αναπαραγωγής μέσω της κατά λάθος σύνθλιψης των αυγών από τα πουλιά που γεννούν. Από τότε που εφαρμόστηκε μια αποτελεσματική απαγόρευση της χρήσης του DDT στις ΗΠΑ το 1972, τα τσόφλια των αυγών των καφέ πελεκάνων αναπαραγωγής εκεί έχουν δυναμώσει και οι πληθυσμοί τους έχουν ανακάμψει σε μεγάλο βαθμό. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, μετά τη σημαντική μείωση του αριθμού των πελεκάνων στη Λουιζιάνα από τη δηλητηρίαση με DDT, 500 πελεκάνοι εισήχθησαν από τη Φλόριντα για να αυξηθεί και να αποκατασταθεί ο πληθυσμός. Πάνω από 300 πέθαναν στη συνέχεια τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1975 από δηλητηρίαση από το φυτοφάρμακο endrin. Περίπου 14.000 πελεκάνοι, συμπεριλαμβανομένων 7.500 αμερικανικών λευκοπελεκάνων, πέθαναν από αλλαντίαση αφού έφαγαν ψάρια από τη θάλασσα Salton το 1990. Το 1991, μη φυσιολογικοί αριθμοί καφέ πελεκάνων και κορμοράνων του Brandt πέθαναν στη Santa Cruz της Καλιφόρνια, όταν τα ψάρια τροφής τους (γαύροι) μολύνθηκαν με νευροτοξικό δομοϊκό οξύ, που παράγεται από το διάτομο Pseudo-nitzschia.

Ως υδρόβια πτηνά που τρέφονται με ψάρια, οι πελεκάνοι είναι πολύ ευαίσθητοι σε πετρελαιοκηλίδες, τόσο άμεσα με το λάδι όσο και λόγω των επιπτώσεων στους πόρους τροφής τους. Μια έκθεση του 2007 προς την Επιτροπή Ψαριών και Θηραμάτων της Καλιφόρνια υπολόγισε ότι τα προηγούμενα 20 χρόνια, περίπου 500–1000 καφέ πελεκάνοι είχαν επηρεαστεί από πετρελαιοκηλίδες στην Καλιφόρνια. Μια έκθεση του 2011 από το Κέντρο Βιολογικής Ποικιλότητας, ένα χρόνο μετά τη πετρελαιοκηλίδα του Deepwater Horizon τον Απρίλιο του 2010, ανέφερε ότι είχαν συλλεχθεί 932 καφέ πελεκάνοι αφού είχαν πληγεί από επαφή με το λάδι και υπολόγισε ότι 10 φορές αυτός ο αριθμός είχε καταστραφεί ως αποτέλεσμα της διαρροής . Όταν οι πελεκάνοι αλληλεπιδρούν με τους ψαράδες, είτε μοιράζονται τα ίδια νερά είτε αναζητούν απορρίμματα ψαρέματος, είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στο να αγκιστρωθούν και να μπλέξουν τόσο σε ενεργές όσο και σε πεταμένες πετονιές. Τα αγκίστρια ψαριών καταπίνονται ή πιάνονται στο δέρμα της θήκης ή των ποδιών με πλέγμα και η ισχυρή πετονιά ψαρέματος μπορεί να τυλιχτεί γύρω από το ράμφος, τα φτερά ή τα πόδια, με αποτέλεσμα ακρωτηριασμό, ασιτία και συχνά θάνατο. Έχουν δημιουργηθεί τοπικές οργανώσεις διάσωσης στη Βόρεια Αμερική και την Αυστραλία από εθελοντές για τη θεραπεία και αποκατάσταση τραυματισμένων πελεκάνων και άλλων άγριων ζώων. 

To εντυπωσιακό αυτό πουλί έχει αφήσει το στίγμα του στην ανθρώπινη ιστορία. Ο πελεκάνος (henet στα αιγυπτιακά) συνδέθηκε στην Αρχαία Αίγυπτο με τον θάνατο και τη μετά θάνατον ζωή. Απεικονιζόταν,όπως φαίνεται στην εικόνα αριστερά, στην τέχνη στους τοίχους τάφων και φιγουράρει σε ταφικά κείμενα, ως προστατευτικό σύμβολο ενάντια στα φίδια. Η Henet αναφερόταν επίσης στα Κείμενα των Πυραμίδων ως η «μητέρα του βασιλιά» και έτσι θεωρούνταν θεά. Οι αναφορές σε μη βασιλικούς ταφικούς παπύρους δείχνουν ότι ο πελεκάνος πιστεύεται ότι έχει την ικανότητα να προφητεύει ασφαλές πέρασμα στον κάτω κόσμο για κάποιον που είχε πεθάνει. Η κατανάλωση πελεκάνου, όπως και με άλλα θαλάσσια πτηνά, θεωρείται μη kosher ως ακάθαρτο ζώο, και επομένως απαγορεύεται στον εβραϊκό διατροφικό νόμο. 

Ένας μύθος καταγωγής από τον λαό Murri του Κουίνσλαντ, που αναφέρεται από τον Andrew Lang, περιγράφει πώς ο αυστραλιανός πελεκάνος απέκτησε το ασπρόμαυρο φτέρωμά του. Ο πελεκάνος, που ήταν ένα μαύρο πουλί, κατά τη διάρκεια μιας πλημμύρας κολυμπούσε στα νερά για να σώσει ανθρώπους που πνίγονταν. Ερωτεύτηκε μια γυναίκα που έσωσε, αλλά παρ' οτι αρχικά αυτή έκανε πως ανταποκρίθηκε οι φίλοι της και εκείνη τον ξεγέλασαν και δραπέτευσαν εξαπατώντας τον. Ο πελεκάνος θύμωσε και ετοιμάστηκε να πάει σε πόλεμο εναντίον τους επιχρίζοντας τον εαυτό του με λευκό πηλό ως πολεμική μπογιά. Ωστόσο, πριν τελειώσει, ένας άλλος πελεκάνος, βλέποντας ένα τόσο παράξενο πλάσμα, τον σκότωσε με το ράμφος του, και όλοι αυτοί οι πελεκάνοι ήταν ασπρόμαυροι από τότε. 

Για τους ανθρώπους της φυλής Μότσε του αρχαίου Περού που λάτρευαν τη φύση οι πελεκάνοι ήταν ιεροί και απεικονίζονταν συνεχώς στα έργα τέχνης τους. Το νησί Αλκατράζ πήρε το όνομά του από τους Ισπανούς λόγω του μεγάλου αριθμού των καφέ πελεκάνων που φωλιάζουν. Η ίδια η λέξη αλκατράζ προέρχεται από το αραβικό al-caduos, όρος που χρησιμοποιείται για ένα σκάφος που μεταφέρει νερό και παρομοιάζεται με τον θύλακα στο ράμφος του πελεκάνου. Το αγγλικό όνομα άλμπατρος προέρχεται επίσης από παραφθορά της ισπανικής λέξης.

Όπως είπαμε στην αρχαία Ελλάδα θεωρείτο πρότυπο της γονεϊκής αγάπης και αυτοθυσίας. Αυτό το πρόσεξαν και αργότερα, στον Μεσαίωνα. Στη μεσαιωνική Ευρώπη, ο πελεκάνος πίστευαν ότι ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός ,στοργικός και προστατευτικός με τα μικρά του, σε σημείο να τους παρέχει αίμα τραυματίζοντας το στήθος του όταν δεν υπήρχε άλλη τροφή. Ως αποτέλεσμα, ο πελεκάνος έφτασε να συμβολίζει τα Πάθη του Ιησού και την Ευχαριστία για πολλούς χριστιανικούς πληθυσμούς. Μια αναφορά σε αυτό το μυθικό χαρακτηριστικό περιέχεται για παράδειγμα στον ύμνο του Αγίου Θωμά του Ακινάτη, «Adoro te devote» ή «Humbly We Adore Thee», όπου στον προτελευταίο στίχο, περιγράφει τον Χριστό ως τον ερωτευμένο θεϊκό πελεκάνο, του οποίου μια σταγόνα το αίμα μπορεί να σώσει τον κόσμο.

Η Ελισάβετ Α' της Αγγλίας υιοθέτησε το σύμβολο του πελεκάνου, παρουσιάζοντας τον εαυτό της ως «μητέρα της Εκκλησίας της Αγγλίας». Το πορτρέτο της (φωτογραφια αριστερά) με το μεσαιωνικό σύμβολο του πελεκάνου στο στήθος (Queen Elizabeth I: the Pelican Portrait) ζωγραφίστηκε γύρω στο 1573, πιθανότατα από τον Νίκολας Χίλιαρντ. Ένας πελεκάνος να ταΐζει τα μικρά του απεικονίζεται σε ένα οβάλ πλαίσιο στο κάτω μέρος της σελίδας τίτλου της πρώτης (1611) έκδοσης της Βίβλου του King James. Ένας τέτοιος «πελεκάνος στην ευσέβειά της» εμφανίζεται στο εικονοστάσι του 1686  στην εκκλησία της Αγίας Μαρίας Abchurch στο City του Λονδίνου φιλοτεχνημένος από τον Grinling Gibbons. Προηγούμενα μεσαιωνικά παραδείγματα του μοτίβου εμφανίζονται σε ζωγραφικές τοιχογραφίες, για παράδειγμα αυτή του 1350 περίπου στην ενοριακή εκκλησία του Belchamp Walter, Essex. Η αυτοθυσία του πελεκάνου ενισχύθηκε από τα πολυδιαβασμένα μεσαιωνικά θησαυροφυλάκια. Η συσκευή "a pelican in her piety" ή "a pelican vulning(από το λατινικό vulno, «να πληγώνεται») χρησιμοποιούνταν στη θρησκευτική εικονογραφία και την εραλδική. Μια παλαιότερη εκδοχή του μύθου είναι ότι ο πελεκάνος συνήθιζε να σκοτώνει τα μικρά του και στη συνέχεια να τα ανασταίνει με το αίμα του, πάλι ανάλογο με τη θυσία του Ιησού. Ομοίως, ένα παραμύθι από την Ινδία λέει ότι ένας πελεκάνος σκότωσε τα μικρά του με σκληρή μεταχείριση, αλλά ήταν τότε τόσο ταπεινός και τόσο μετανοιωμένος που τα ανέστησε με το δικό του αίμα.

Όλοι αυτοί οι θρύλοι του αυτοτραυματισμού και της παροχής αίματος μπορεί να προέκυψαν εξαιτίας της εντύπωσης που δίνει μερικές φορές ένας πελεκάνος ότι πληγώνει τον εαυτό του με το ράμφος του. Στην πραγματικότητα, συχνά το πιέζει στο στήθος του για να αδειάσει πλήρως τη θήκη. Μια άλλη πιθανή βάση για την εξαγωγή του θρύλου είναι η τάση του πουλιού να ακουμπάει με το ράμφος του στο στήθος του σε στάση "ξεκούρασης". Το κόκκινο χρωμα της "θηκης" του πελεκάνου της Δαλματίας μπορεί να συνέβαλλε στην επιβεβαίωση του θρύλου. Οι πελεκάνοι έχουν εμφανιστεί εκτενώς στην εραλδική, χρησιμοποιώντας γενικά τον χριστιανικό συμβολισμό του πελεκάνου ως γονέα φροντίδας και αυτοθυσίας. Οι εραλδικές εικόνες που χαρακτηρίζουν έναν "τραυματισμό πελεκάνου" αναφέρονται σε έναν πελεκάνο που αυτοτραυματίζεται, ενώ ένας "πελεκάνος στην ευσέβειά της" ("a pelican in her piety") αναφέρεται σε έναν θηλυκό πελεκάνο που ταΐζει τα μικρά της με το αίμα της. Η εικόνα συνδέθηκε με τη μεσαιωνική θρησκευτική γιορτή του Corpus Christi. Τα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ έχουν το καθένα κολέγια που ονομάζονται από το θρησκευτικό φεστιβάλ πλησιέστερα στις ημερομηνίες ίδρυσής τους, και τόσο το Κολλέγιο Κόρπους Κρίστι του Κέιμπριτζ όσο και το Κολλέγιο Κόρπους Κρίστι της Οξφόρδης έχουν πελεκάνους στα οικόσημά τους. Οι ιατρικές σχολές του Πανεπιστημίου του Καρόλου στην Πράγα έχουν επίσης ως έμβλημά τους έναν πελεκάνο. Το σύμβολο της Ιρλανδικής Υπηρεσίας Μετάγγισης Αίματος είναι ένας πελεκάνος και για το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής του η έδρα της υπηρεσίας βρισκόταν στο Pelican House στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας. Το διάσημο πλοίο του Sir Francis Drake ονομαζόταν αρχικά Pelican και στόλιζε το βρετανικό νόμισμα μισής πέννας.

Και σήμερα ο πελεκάνος εξακολουθεί να είναι σύμβολο στις ζωές των ανθρώπων παντού. Ο μεγάλος λευκός πελεκάνος είναι το εθνικό πουλί της Ρουμανίας. Ο καφέ πελεκάνος είναι το εθνικό πουλί τριών χωρών της Καραϊβικής—Saint Kitts and Nevis, Barbados και Sint Maarten—και βρίσκεται στα οικόσημά τους. Είναι επίσης το κρατικό πουλί της πολιτείας της Λουιζιάνα των ΗΠΑ, το οποίο είναι γνωστή ως Πολιτεία των πελεκάνων. Το πουλί εμφανίζεται στη σημαία της πολιτείας και τη σφραγίδα της πολιτείας της Λουϊζιάνα. Στολίζει τις σφραγίδες του State University της Λουιζιάνα και του Πανεπιστημίου Tulane και είναι η μασκότ της ομάδας New Orleans Pelicans NBA, της ομάδας χόκεϊ επί πάγου Lahti Pelicans, του Tulane University και του University of the West Indies. Ένα λογότυπο λευκού πελεκάνου χρησιμοποιείται από την πορτογαλική τράπεζα Montepio Geral και ένας πελεκάνος απεικονίζεται στην πίσω όψη του αλβανικού κέρματος του 1 λεκ, που εκδόθηκε το 1996. Το όνομα και η εικόνα χρησιμοποιήθηκαν για το Pelican Books, ένα αποτύπωμα μη λογοτεχνικών βιβλίων που εκδόθηκαν από την Penguin Books. Η σφραγίδα του Packer Collegiate Institute, ένας πελεκάνος που ταΐζει τα μικρά της, χρησιμοποιείται από το 1885. Το Χριστιανοδημοκρατικό πολιτικό κόμμα γνωστό ως Κόμμα Αμερικανικής Αλληλεγγύης χρησιμοποιεί τον πελεκάνο ως σύμβολο, παραπέμποντας στην καθολική κοινωνική πλατφόρμα διδασκαλίας του.