Quetzal, το τραγούδι της ελευθερίας

Προκειται για ένα πουλί που απ' την εποχή των Αζτέκων και των Μαγια είχε περίοπτη θέση στην μυθολογία των ιθαγενών. Ενα πουλί που κατά τον θρύλο "σώπασε" οταν οι κονκισταδόροι κατέκτησαν τις μεγάλες αυτοκρατορίες της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής και θα ξανακουστεί όταν ερθει παλι η ελευθερία. Ας γνωρίσουμε λίγο καλύτερα αυτό το όμορφο αν μη τι άλλο πτηνό.

Αυτό το πουλί μπορείς να το συναντήσεις στο Μεξικό και στις δυτικές περιοχές του Παναμά. Έχει μήκος 36 εκατοστά, ενώ άλλα 65 εκατοστά είναι η εντυπωσιακή ουρά των αρσενικών. Ζυγίζουν 198 γραμμάρια και ξεχωρίζουν για τον έντονο συνδυασμό χρωμάτων που έχουν τα φτερά τους.Ανήκουν στην οικογένεια των Τρωγωνίδων. Κετζάλ (Quetzal) θεωρούνται τα γένη Φαρόμακρος (Pharomachrus) και Ευπτιλώτης (Euptilotis). Βρίσκονται σε δάση, ιδιαίτερα σε υγρά υψίπεδα, με τα πέντε είδη από το γένος Pharomachrus να είναι αποκλειστικά Νεοτροπικά, ενώ ένα μόνο είδος, το eared quetzal, το Euptilotis neoxenus, βρίσκεται στο Μεξικό και πολύ τοπικά στις νοτιότερες Ηνωμένες Πολιτείες.  Για πολλά χρόνια το κυνηγούσαν για τα πολύχρωμα φτερά του. Σήμερα, τα δάση όπου ζει αποψιλώνονται από τους φτωχούς γεωργούς για να γίνουν καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Τα Quetzal έχουν κυνηγηθεί και παγιδευτεί στο παρελθόν, αλλά η κύρια απειλή για αυτό το όμορφο πουλί είναι η αποψίλωση των δασών και η απώλεια οικοτόπων. Η IUCN ταξινομεί το Resplendent Quetzal ως Σχεδόν Απειλούμενο σε όλο το φάσμα του, με πληθυσμό που υπολογίζεται σε λιγότερο από 50.000 άτομα.

Είναι έντονα σεξουαλικά διμορφικά και μέρη του φτερώματος των θηλυκών είναι καφέ ή γκρι σε αντίθεση με το ιριδίζον πολύχρωμο φτέρωμα των αρσενικών. Επιπλέον τα θηλυκά δεν έχουν και τα μεγάλα φτερά της ουράς. Αυτά τα σε μεγάλο βαθμό μοναχικά πουλιά τρέφονται με φρούτα, μούρα, έντομα και μικρά σπονδυλωτά. Ακόμη και με το περίφημο φωτεινό φτέρωμά τους, είναι δύσκολο να τα δεις στους φυσικούς δασώδεις βιότοπούς τους.

Το όνομα quetzal προέρχεται από τη λέξη Nahuatl "quetzalli" που σημαίνει "μεγάλο λαμπρό φτερό ουράς", από τη ρίζα Nahuatl "quetz" που σημαίνει "όρθιος", "ανεγερμένος". Η λέξη quetzal χρησιμοποιήθηκε αρχικά μόνο για το resplendent quetzal, το quetzal με μακριά ουρά της Γουατεμάλας, (πιο συγκεκριμένα της περιοχής της Βόρειας Γουατεμάλας γνωστή ως Petén) της οποίας είναι το εθνικό πουλί από το 1871 παρακαλώ,  και επιπλέον έχει δώσει το όνομα του και στο νόμισμα της χώρας. Ακόμα συχνά αναφέρεται σε αυτό το πουλί συγκεκριμένα, αλλά τώρα ονομάζει και όλα τα είδη του γένους Pharomachrus και Euptilotis. Το Pharomachrus της επιστημονικής ονομασίας, προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά φάρος pharos, «μανδύας» και μακρός makros, «μακρύς», που αναφέρεται στα καλύμματα των φτερών και της ουράς του resplendent quetzal. Το quetzal είναι επίσης γνωστό στα ισπανικά ως pilco.

Το  resplendent quetzal θεωρήθηκε θεϊκό, συνδεδεμένο με τον «θεό του φιδιού», τον Κουετζαλκοάτλ, από τους προκολομβιανούς μεσοαμερικανικούς πολιτισμούς. Τα ιριδίζοντα πράσινα φτερά της ουράς του, σύμβολα για την ανάπτυξη των φυτών την άνοιξη, τα λάτρευαν οι αρχαίοι Αζτέκοι και οι Μάγια, που έβλεπαν το κετζάλ ως τον «θεό του αέρα» και ως σύμβολο της καλοσύνης και του φωτός. Για τους Μάγια επίσης συμβόλιζε την ελευθερία και τον πλούτο, και τα φτερά του ήταν συχνό στόλισμα των ενδυμασιών τους αλλά χρησιμοποιήθηκαν και ως νόμισμα. Οι μεσοαμερικανοί ηγεμόνες και κάποιοι ευγενείς άλλων τάξεων φορούσαν κόμμωση φτιαγμένα από φτερά κετζάλ, συνδέοντάς τα συμβολικά με το Κουετσαλκοάτλ. Δεδομένου ότι ήταν έγκλημα να σκοτώσεις ένα κετζάλ, το πουλί απλώς συλλαμβανόταν, τα μακριά φτερά της ουράς του αφαιρούταν και στη συνέχεια αφηνόταν ελεύθερο. Οι ιερείς επίσης φορούσαν τα φτερα του πουλιου στις μεγάλες τελετουργίες στους ναούς. Σε πολλές μεσοαμερικανικές γλώσσες, ο όρος για το quetzal μπορεί επίσης να σημαίνει πολύτιμο, ιερό ή ανεγερμένο.

Το πουλί έχει μεγάλη συνάφεια με τον πολιτισμό της Γουατεμάλας, καθώς είναι ένας χαρακτήρας στον ευρέως δημοφιλή θρύλο του τοπικού ήρωα Tecún Umán, ενός πρίγκιπα και πολεμιστή των Quiché (K'iche') Maya κατά τα τελευταία στάδια της ισπανικής κατάκτησης της περιοχής. Γι'αυτον τον πρίγκηπα το κετσάλ ήταν το ναχουάλ του (πνευματικός οδηγός) και τον καθοδηγούσε σε κάθε στιγμή της ζωής του όπως και στη μάχη. Οι Κιτσέ απέκρουσαν αρκετές επιθέσεις από τον ισπανικό στρατό, παρόλο που ο οπλισμός τους ήταν σαφώς κατώτερος απ' των εισβολέων. Ο πρίγκηπας μαλιστα θυσιάστηκε για την ελευθερία, και το quetzal φρόντισε η θυσία του να μείνει στην ιστορία.

Ο θρύλος λέει ότι την ημέρα που ο κατακτητής Pedro de Alvarado πολέμησε εναντίον του Tecún Umán, ένα κετσάλ πετούσε από πάνω απ' τον ιθαγενή αρχηγό. Στο πρώτο χτύπημα, ο Tecún Umán, που πολεμούσε πεζός, κατάφερε να εξουδετερώσει το άλογο του Pedro de Alvarado. Στη συνέχεια δόθηκε στον Αλβαράδο ένα άλλο άλογο και στο δεύτερο χτύπημα ο Ισπανός χτύπησε το στήθος του Τεκούν Ουμάν με ένα δόρυ. Το κετσάλ πέταξε κάτω και προσγειώθηκε στον πληγωμένο, βουτώντας το στήθος του στο αίμα του πολεμιστή πρίγκιπα. Εκεί το πουλί απέκτησε τα χαρακτηριστικά κόκκινα φτερά του στήθους του. Ο μύθος δείχνει πόσο σκληρά πολέμησαν οι Μάγια για τη γη και την ελευθερία τους κατά τη διάρκεια της κατάκτησης. Ένας θρύλος των Μάγια ισχυρίζεται ότι το κετσάλ τραγουδούσε όμορφα πριν από την ισπανική κατάκτηση, αλλά έκτοτε σιωπά. θα τραγουδήσει ξανά μόνο όταν η γη είναι πραγματικά ελεύθερη. 

Μέχρι πρόσφατα, πίστευαν ότι το λαμπερό κετσάλ δεν μπορούσε να εκτραφεί ή να κρατηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σε αιχμαλωσία, και πράγματι ήταν γνωστό ότι συνήθως αυτοκτονούσε αμέσως μετά τη σύλληψη ή τον εγκλωβισμό έτσι είχε προκύψει και η έννοια του ως σύμβολο της ελευθερίας. Ωστόσο, ο ζωολογικός κήπος Miguel Álvarez del Toro στο Tuxtla Gutiérrez, Chiapas, στο Μεξικό διατηρεί αυτό το είδος από το 1992 και το 2004 ανακοινώθηκε η αναπαραγωγή σε αιχμαλωσία.