Αλκυόνη, το γέννημα της θάλασσας

Μιας και όπως μου θύμισε ένας φίλος διανύουμε τις αλκυονίδες μέρες (χοντρικα 15 Δεκέμβρη με 15 Φλεβάρη) ας μιλήσουμε για το πουλί που τους έδωσε το όνομα,έστω και από λάθος. Το κοινώς λεγόμενο ψαροπούλι ή θαλασσοπούλι ή και ακόμα μπιρμπίλι της θάλασσας. Την Αλκυόνη. Και είναι αληθινά γέννημα της θάλασσας αφού το όνομα της  προέρχεται από τις αρχαίες Ελληνικές λέξεις «αλς» (= θάλασσα) και «κύω» (= γεννώ), εξ ου και ακριβολογώντας Αλκυόνη σημαίνει «γέννημα της θάλασσας». 

Με μήκος περίπου 15-20 εκατοστά, βάρος όχι μεγαλύτερο από 40 γραμμάρια και άνοιγμα φτερών μέχρι και 26 εκατοστά δεν είναι ένα εντυπωσιακό από πλευράς μεγέθους πτηνό που μπορεί να παρατηρήσει ο επισκέπτης στον υγρότοπο. Όμως, όταν καταφέρει και το δει, καθώς πετά με μεγάλη ταχύτητα, εντυπωσιάζεται από τα χρώματά του, καθώς η αλκυόνα είναι ένα μικρό, αεικίνητο, ιπτάμενο ουράνιο τόξο που σχίζει τον αέρα! Φτερούγες και «κορώνα» γαλαζοπράσινες, ράχη-ουρά γαλάζιες-μπλε, κοιλιά και «μάσκα» πορτοκαλί - καστανοκόκκινες, λαιμός λευκός. Ένας μεσαιωνικός μύθος αναφέρει ότι το αρχικό χρώμα της ήταν γκρίζο. Φτερούγισε όμως πολύ ψηλά, τόσο που η ράχη της πήρε το χρώμα του ουρανού και το στήθος και η κοιλιά της τσουρουφλίστηκαν από τον ήλιο.

Όταν τη δούμε πια να κάθεται σε κάποιο κλαδί , αποκαλύπτονται οι  κάπως δύσμορφες σωματικές της αναλογίες: παχουλή, κοντά πόδια, κοντή ουρά, μεγάλο κεφάλι και πολύ μεγάλο ράμφος. Τα ψάρια που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της διατροφής της -μαζί με αμφίβια και υδρόβια ασπόνδυλα- την υποχρεώνουν συνήθως να βρίσκεται κοντά σε ρυάκια και ποτάμια με χαμηλή ροή, λίμνες και λιμνοθάλασσες, εκβολές και ακτές, πάντα με δέντρα και κατάλληλη βλάστηση.

Θα τη δούμε να πετά πάνω από τις λίμνες , να κάθεται στις άκρες των καλαμιών και στις όχθες των καναλιών έτοιμη να εφορμήσει σε κάποιο ψάρι. Μπορεί να περιμένει ώρες και απλά να κάθεται ακίνητη στις άκρες λιμνών ή ποταμών πάνω σε ένα καλάμι ή βραχάκι. Μόλις θα δει κάποιο ψάρι κοντά στην επιφάνεια , εφορμά κάθετα με τα φτερά της διπλωμένα. Αστραπιαία, με το μυτερό και δυνατό της ράμφος, το αρπάζει και σε κλάσματα του δευτερολέπτου έχει βγει από το νερό. Μια κατάδυση για χρυσό Ολυμπιακό μετάλιο. Θα απολαύσει το γεύμα της αρχίζοντας συνήθως από το κεφάλι και αφού τινάξει και τακτοποιήσει το φτέρωμά της είναι έτοιμη για νέα επίθεση.

Πάμε να δούμε πως "γεννήθηκε" η αλκυόνη, κατα τους αρχαίους Έλληνες.Υπάρχουν αρκετές "εκδοχές", ας ξεκινήσουμε απ' την πιο διαδεδομένη.

Η Αλκυόνη και ο Κήυκας ζούσανε πολύ ευτυχισμένοι στην Τραχίδα, της οποίας ο Κήυκας ήταν βασιλιάς. Κάποιες φορές αποκαλούσαν ο ένας τον άλλον Δία και Ήρα. Αυτό εξόργισε το Δία, αφού όπως ξέρουμε οι θεοί κάθε άλλο παρά ανιδιοτελείς είναι, και ενώ ο Κήυκας ήταν στη θάλασσα πηγαίνοντας να συμβουλευτεί ένα μαντείο, σύμφωνα με τη διήγηση του Οβίδιου, έριξε κεραυνό στο καράβι του. Λίγο μετά ο Μορφέας μεταμορφωμένος ως Κήυκας εμφανίστηκε στην Αλκυόνη για να της διηγηθεί τη μοίρα του συζύγου της, και εκείνη ετρεξε στη θάλασσα , όπου αντίκρισε το νεκρό σώμα του Κήυκα. Από συμπόνια οι θεοί τους μεταμόρφωσαν σε θαλασσοπούλια. 

Μάλιστα επειδή οι αρχαίοι πίστευαν πως οι αλκυόνες γεννούν τα αυγά τους τον Ιανουάριο σε φωλιές μέσα στους βράχους, γι'αυτό ο Δίας επέτρεψε στον ήλιο να λάμπει δυνατά και να ζεσταίνει τις αλκυόνες μέχρι να επωαστούν τα αυγά τους. Οι ζεστές αυτές μέρες του Ιανουαρίου ονομάστηκαν για αυτό τον λόγο αλκυονίδες μέρες. Όλα αυτά βέβαια στη μυθολογία, γιατί η αλκυόνη γεννά κανονικά όπως τα περισσότερα πουλιά την άνοιξη.

Ο Οβίδιος και ο Υγίνος αναφέρουν αυτή την μεταμόρφωση ως την προέλευση για την ετυμολογία των αλκυονίδων ημερών, τις μέρες μέσα στο χειμώνα κατά τις οποίες υπάρχει καλοκαιρία χωρίς ανέμους. Η φράση εμφανίζεται ήδη στις Όρνιθες του Αριστοφάνη, με την σημασία μιας ανέμελης και ήρεμης περιόδου. Αναφορά επίσης γίνεται και από το Λουκιανό, στο διάλογό του Αλκυών ή περί μεταμορφώσεως, όπου αναφέρει ότι οι άνεμοι κοπάζουν και η θάλασσα είναι σαν καθρέπτης, και στον Αιλιανό στο έργο του Περί ζώων ιδιότητος.

Μία άλλη εκδοχή θέλει τις Αλκυονίδες κόρες του Γίγαντα Αλκυονέα, επτά στον αριθμό, οι οποίες μετά το φόνο του πατέρα τους σκοτώθηκαν πηδώντας στη θάλασσα, και μεταμορφώθηκαν στη συνέχεια από την Αμφιτρίτη στα πουλιά αλκυόνες. Υπάρχει και τρίτη εκδοχή, κατά την οποία η Αλκυόνη και οι έξι αδελφές τις μεταμορφώθηκαν στον αστερισμό των Πλειάδων. Οι Πλειάδες μεσουρανούν τον Ιανουάριο, όταν και (υποτίθεται πως, κατα τους αρχαίους) γεννάει η αλκυόνα. Την αναφορά την κάνει ο Αριστοτέλης στο έργο του Περί ζώων ιστοριών, όπου αναφέρει ότι η αλκυόνη γεννά επτά μέρες τα αβγά και επτά τα μεγαλώνει, κατά τις οποίες μέρες ο Δίας παραχώρησε τις αλκυονίδες μέρες (που όπως είπαμε ξανά δε συμπίπτουν με την πραγματική περίοδο κατα την οποία το πουλί γεννάει τα αυγά του).

Η αλκυόνα δεν εγκαταλείπει ποτέ το ταίρι της και είναι πρότυπο πίστης. Με τη συζυγική πίστη των αλκυόνων ασχολήθηκε ο Πλούταρχος που αφηγείται ότι, αν ο σύζυγος της Αλκυόνης γεράσει και δεν μπορεί να πετάξει, τότε η θηλυκή Αλκυόνη τον παίρνει στους ώμους της και τον φέρνει πάντοτε μαζί της, τον ταΐζει και τον περιποιείται ως το θάνατο. Φημολογείται πως  το όνομα «Αλκυών» έφερε μία από τις τριήρεις των Αθηναίων που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Όπως και άλλα μέλη της τάξης τους, φωλιάζουν σε κοιλότητες, συνήθως σήραγγες σκαμμένες στις φυσικές ή τεχνητές όχθες στο έδαφος. Μερικά είδη φωλιάζουν σε δενδρόβιες φωλιές τερμιτών. Οι αλκυόνες γεννούν την άνοιξη και αναλόγως του είδους φωλιάζουν σε τρύπες που σκάβουν οι ίδιες κοντά σε ποταμούς, λίμνες και θάλασσες, μέσα σε λαγούμια, σε κουφάλες δέντρων και (πάλι αναλόγως του είδους) γεννούν από δύο μέχρι δέκα λευκά αβγά. Τα είδη που γενούν κοντά σε νερά ανοίγουν λαγούμια με το ράμφος τους μέχρι και ένα μέτρο βάθος και στο τέλος του τούνελ κατασκευάζουν έναν θάλαμο όπου θα τοποθετήσουν τα αβγά τους. 

Η οικογένεια περιέχει 114 είδη και χωρίζεται σε τρεις υποοικογένειες και 19 γένη.Οι τρεις υποοικογένειες περιλαμβάνουν τις αλκυόνες δέντρων (Halcyoninae), τις αλκυόνες του ποταμού (Alcedininae) και τις αλκυόνες του νερού (Cerylinae).  Όλες οι αλκυόνες έχουν μεγάλα κεφάλια, μακριά, αιχμηρα, μυτερα ράμφη, κοντά πόδια και άκαμπτη ουρά. 

Τα περισσότερα είδη έχουν φωτεινό φτέρωμα με μικρές μόνο διαφορές μεταξύ των φύλων. Τα περισσότερα είδη είναι τροπικά σε κατανομή και μια μικρή πλειονότητα απαντάται μόνο στα δάση. Καταναλώνουν ένα ευρύ φάσμα θηραμάτων. Ενώ συνήθως πιστεύεται ότι συνολικά οι αλκυόνες ζουν κοντά σε ποτάμια και τρώνε ψάρια, πολλά είδη ζουν μακριά από το νερό και τρώνε μικρά ασπόνδυλα. Απολιθωμένοι πρόγονοι της αλκυόνης έχουν περιγραφεί από πετρώματα του κατώτερου Ηωκαινου στο Ουαϊόμινγκ και πετρώματα του Μέσου Ηωκαινου στη Γερμανία, περίπου πριν από 30-40 εκατομμύρια χρόνια. Πιο πρόσφατες απολιθώματα έχουν καταγραφεί στους βράχους του Μειόκαινου της Αυστραλίας (ηλικίας 5-25 εκατομμυρίων ετών). 

Οι αλκυόνες είναι γενικά ντροπαλά πουλιά, αλλά παρ' όλα αυτά, παρουσιάζονται σε μεγάλο βαθμό στην ανθρώπινη κουλτούρα, είτε λόγω του μεγάλου κεφαλιού που υποστηρίζει το δυνατό στόμα της, είτε της εν γένει "παράξενης" συνολικής της εμφάνισης,είτε του λαμπερού φτερώματος τους ή της ενδιαφέρουσας συμπεριφοράς ορισμένων ειδών. Για τους Dusun του Βόρνεο, η αλκυόνη της Ανατολής (Oriental dwarf kingfisher) θεωρείται κακός οιωνός και οι πολεμιστές που βλέπουν αυτό το πουλί στο δρόμο για τη μάχη πρέπει να επιστρέψουν σπίτι τους αλλιώς θα σκοτωθούν στη μάχη. Μια άλλη φυλή αντιθέτως πάλι στο Βόρνεο θεωρεί την αλκυόνη οιωνό, αλλά όχι απαραίτητα κακό,καθώς εξαρτάται από τις "περιστάσεις". Αν το πουλί στέκεται σε κλαδί είναι κακός οιωνός, εάν πετάει ή ψαρεύει καλός. Σύμφωνα με τους Πολυνήσιους η Ιερή Αλκυόνη (sacred kingfisher) είχε τον έλεγχο των θαλασσών και των κυμάτων, και λατρευόταν απ' αυτούς τους θαλασσινούς λαούς ως θεότητα. 

Ο αρχικός μύθος του Κήυκα και της Αλκυόνης που αναφέραμε εχει αφήσει τα "σημάδια" του στην επιστημονική προσέγγιση του είδους. Το γένος Ceyx (=Κήυξ στην οικογένεια των αλκυόνων του ποταμού) πήρε το όνομά του Κήυκα. Η υποοικογένεια των αλκυόνων Halcyoninae πήρε το όνομά της από τη γυναίκα του, όπως και το γένος Halcyon. Πάντως δεν ονομάζονται όλες οι αλκυόνες με αυτόν τον τρόπο. Ο όρος στην αγγλική ονομασία είναι Κingfisher που αντικατοπτρίζει την ιδιαίτερη ικανότητα τoυ πτηνού αυτού, «βασιλιάς του ψαρέματος». Πραγματικά, η ικανότητά του να καταδύεται στο νερό και να συλλαμβάνει ψάρια είναι μοναδική, ξεπερνώντας σε ικανότητα και επιτυχία τα περισσότερα «καθαρόαιμα» αρπακτικά πουλιά που έχουν τα ψάρια στο διαιτολόγιό τους.

Ορισμένα είδη θεωρούνται απειλούμενα από ανθρώπινες δραστηριότητες και κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Τα περισσότερα από αυτά είναι δασικά είδη με περιορισμένη εξάπλωση, ιδιαίτερα νησιωτικά είδη. Απειλούνται από απώλεια οικοτόπων που προκαλείται από εκκένωση ή υποβάθμιση των δασών και σε ορισμένες περιπτώσεις από εισαγόμενα είδη. H αλκυόνη Marquesan της Γαλλικής Πολυνησίας καταγράφεται ως άκρως απειλούμενη λόγω ενός συνδυασμού απώλειας οικοτόπων και υποβάθμισης που προκαλείται από εισαγόμενα βοοειδή και πιθανώς λόγω θήρευσης από εισαγόμενα είδη. 

Γενικότερα η αλκυόνα προστατεύεται επαρκώς, τόσο σε εθνικό, όσο και σε κοινοτικό και διεθνές επίπεδο. Παρόλα αυτά, λόγω του μεγέθους και της βιολογίας της, δεν υπάρχουν πολλά δεδομένα σχετικά με την κατάσταση των πληθυσμών της. Οι απειλές στο πτηνό αυτό σχετίζονται όπως είπαμε με έμμεσες πιέσεις που περιλαμβάνουν τη συρρίκνωση και υποβάθμιση των υγροτόπων που αποτελούν τα οικοσυστήματα όπου απαντάται, την υποβάθμιση της ποιότητας των εσωτερικών υδάτων και τη μείωση του αριθμού των ψαριών σε αυτά. Οι μελέτες δείχνουν πως ζουν 7-15 χρονια ανάλογα το είδος, αλλα στους πρώτους μήνες της ζωής τους η πιθανότητα επιβίωσης μόλις που αγγίζει το 50 τοις εκατό.

Οι αλκυόνες είναι ένας εξαιρετικά καλός δείκτης της υγείας του οικοσυστήματος και των περιοχών που βρίσκονται. Επειδή οι αλκυόνες τρώνε μικρά υδρόβια ζώα, επηρεάζονται σοβαρά από τις τοξίνες στο νερό. Ένας ισχυρός πληθυσμός αλκυόνων σημαίνει συνήθως ένα υγιές περιβάλλον. 

Όπως και να έχει πρόκειται για ένα πουλί που τραβάει το βλεμμα και βάζει ακόμα ένα λιθαράκι στην ομορφιά της φύσης και του πλανήτη. Δική μας ευθύνη είναι να προσέξουμε να διατηρήσουμε την ισορροπία που θα επιτρέψει στη φύση να κάνει τη δουλειά της ώστε να μας προσφέρει εναν καλύτερο πλανήτη για να ζούμε.