Γυπογερανός, ο τοξότης των φιδιών

Ένα απ' τα πιο όμορφα και εντυπωσιακά πουλιά του πλανήτη μας θα δούμε σήμερα. Το «πουλί γραμματέας» (secretary bird), όπως λέγεται, με το επιστημονικό όνομα Sagittarius Serpentarius, ένα μεγαλόσωμο αρπακτικό πτηνό με εντυπωσιακά χρώματα, ξεχωριστή ομορφιά και είναι πασίγνωστο ως φονιάς των φιδιών. Α,έχει και ωραίες βλεφαρίδες.

Ο Γυπογερανός , επιστημονικά "Τοξότης των Φιδιών" είναι ένα μεγαλόσωμο ημερόβιο πουλί το οποίο ζει στην Αφρική, νότια της Σαχάρας. Χαρακτηρίζεται από πολύ μακριούς ταρσούς μπροστά στα δάχτυλα, τα οποία είναι πολύ δυνατά. Το συνολικό μήκος του σώματός του φτάνει τα 130 εκ., τα μισά από τα οποία ανήκουν στην ουρά, και το άνοιγμα των φτερών του τα 2 μέτρα. Μπορεί να φτάσει σε βάρος εως και 4,5 κιλά. Έχει γαμψό ράμφος, όπως όλα τα αρπακτικά, αλλά τα πόδια του είναι πολύ μακριά και λεπτά, όπως του γερανού. Τα πόδια του είναι πανίσχυρα και ενισχυμένα με φολίδες ώστε να αντέχουν στα δαγκώματα των ερπετών. Στο πίσω μέρος του κεφαλιού φέρει χαρακτηριστικό λοφίο από μακριά μαύρα φτερά που όπως λέγεται του έδωσαν και το προσωνύμιο "γραμματέας".

Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, η ονομασία γραμματέας, που αποδίδεται στον Γυπογερανό, οφείλεται στο λοφίο αυτό, που θυμίζει τις παλιές πένες με φτερό που έβαζαν πίσω από το αφτί τους οι γραφιάδες. Αυτή είναι και η επικρατέστερη.

Κατ' άλλους πρόκειται για παραφθορά του επιστημονικού "sagittarius" με το "secretarius".  Πρώτος ανέφερε αυτή τη δεύτερη εκδοχή ο Ολλανδός φυσιοδίφης Arnout Vosmaer περιέγραψε το πτηνό το 1769 με βάση ένα ζωντανό δείγμα που είχε σταλεί στην Ολλανδία από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας δύο χρόνια νωρίτερα από έναν αξιωματούχο της Ολλανδικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών. 

Ο Vosmaer έγραψε ότι το είδος ονομαζόταν «sagittarius» από τους Ολλανδούς αποίκους επειδή θεωρήθηκε ότι το βάδισμά του έμοιαζε με τοξότη. Ανέφερε επίσης ότι ήταν γνωστό ως «γραμματέας» από τους αγρότες που είχαν εξημερώσει το πουλί για να καταπολεμήσουν τα παράσιτα γύρω από τα σπίτια τους, και πρότεινε ότι η λέξη «secretarius» μπορεί να είναι παραφθορά του «sagittarius». Πάντως η πρώτη εκδοχή είναι περισσότερο βάσιμη προς το παρόν.

Το πουλί γραμματέας δεν κυνηγά πετώντας τα θηράματά του, αλλά τρέχοντας. Κυνηγά, κυρίως, φίδια τα οποία  χτυπά με τα δυνατά του πόδια και τα σκοτώνει πράγμα που δείχνει για ποιό λόγο το εξημέρωναν κυρίως οι αγρότες για να "φυλάει" τα σπίτια και τις σοδειές τους καθώς μεταξύ άλλων κυνηγά και τα τρωκτικά που επιτίθενται στα χωράφια. 

Σε αντίθεση με τα περισσότερα αρπακτικά πουλιά, είναι σε μεγάλο βαθμό επίγεια, δηλαδή κυνηγούν το θηράματα τους με τα πόδια. Το πουλί μπορεί να ταξιδέψει πάνω από 30 χιλιόμετρα την ημέρα αναζητώντας φίδια, έντομα και άλλα ζώα. Όπως είπαμε εκτός από τα φίδια τρέφεται με σαύρες, διάφορα αμφίβια, τρωκτικά και αυγά πουλιών. Τα μικρά τα τρώει ολόκληρα, ενώ τα μεγαλύτερα θηράματα τα διαμελίζει πριν τα φάει. Τα πόδια τους είναι μακριά και δυνατά και όπως άλλα αρπακτικά πουλιά, αντί για δάχτυλα ποδιών έχει γαμψά νύχια, τα οποία κλείνουν σαν τανάλιες. Τα πόδια του "χτυπουν" σε χρόνο που είναι το ένα δέκατο της ταχύτητας που χρειαζόμαστε για να ανοιγοκλείσουμε τα μάτια μας. Κανένα φίδι δε θα είχε ευκαιρία. Επίσης το χτύπημα είναι αρκετά ισχυρό, αποδίδει δύναμη πάνω απο 6 φορες το βάρος του σώματος τους. Υπερασπίζονται την περιοχή τους που είναι αρκετά μεγάλη και φτάνει εως και 50 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Όπως είπαμε προτιμουν να περπατουν παρα να πετουν,αλλα ειναι αριστα και στο πέταγμα. Πριν απογειωθούν "παίρνουν φορα" και διανύουν μια απόσταση τρέχοντας πριν αφήσουν το έδαφος.

Αυτά τα μεγαλοπρεπή πλάσματα προτιμούν τα ανοιχτά λιβάδια, τις στέπες και τις σαβάνες, από τα δέντρα. Ζουν σε περιοχές όπου το χόρτο είναι αρκετά μικρό, ώστε να μπορούν να κυνηγούν ευκολότερα. Χτίζουν τις φωλιές πάνω σε ψηλά δέντρα ακακίας ή κάνουν επίπεδες φωλιές στο έδαφος, με βάθος μισό μέτρο και πλάτος γύρω στα δυόμιση μέτρα. Κυνηγούν όλη την ημέρα και επιστρέφουν στις φωλιές τους λίγο πριν το σκοτάδι για να περάσουν τη νύχτα αποφεύγοντας τα δάση και τους πυκνούς θάμνους, καθώς περιορίζουν την κίνησή τους. Είναι μονογαμικά και ζευγαρώνουν με δεσμούς ζωής. Υπερασπίζονται την περιοχή τους και προβαίνουν σε εντυπωσιακές επίγειες ή και εναέριες επιδείξεις κατα την εποχή που ψάχνουν τον σύντροφο της ζωής τους. 

 Το 1968 το είδος προστατεύτηκε βάσει της Αφρικανικής Σύμβασης για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων. Η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) κατέταξε το  πτηνό το 2016 ως ευάλωτο είδος και ως απειλούμενο είδος το 2020, λόγω της πρόσφατης ταχείας μείωσης σε όλο το φάσμα του. Αν και είναι ευρέως διαδεδομένο, το είδος είναι αραιά κατανεμημένο και αυτό δεν βοηθά την συντήρηση συμπαγών πληθυσμών που θα παρουσιάζουν αυξητικές τάσεις. Ο πληθυσμός του εκτιμάται ότι το 2016 ήταν οπουδήποτε μεταξύ 6.700 και 67.000 ατόμων καθώς η διασπορά του δεν βοηθάει στην σωστή καταμέτρηση των αριθμών. Η μακροχρόνια παρακολούθηση σε όλη τη Νότια Αφρική μεταξύ 1987 και 2013 έδειξε ότι οι πληθυσμοί έχουν μειωθεί σε ολόκληρη τη χώρα, ακόμη και σε προστατευμένες περιοχές όπως το Εθνικό Πάρκο Κρούγκερ λόγω καταπάτησης θάμνων, αύξησης της ψηλής βλάστησης, με αποτέλεσμα την απώλεια ανοιχτού χώρου, ενδιαίτημα το οποίο το είδος προτιμά. Οι κύριες απειλές για το είδος είναι δηλητηρίαση από φυτοφάρμακα, πνιγμοί, αυτοκινητιστικά ατυχήματα, ανθρώπινη όχληση στις περιοχές φωλιάσματος και αναπαραγωγής,και όπως είπαμε μείωση βιότοπου λόγω υπερβόσκησης κοπαδιών και γεωργικών "απαλλοτριώσεων" των βιοτόπων τους.

Το πουλί γραμματέας απεικονίζεται σε μια λαβή μαχαιριού από ελεφαντόδοντο που ανακαλύφθηκε στο Abu Zaidan στην Άνω Αίγυπτο και χρονολογείται στον πολιτισμό Naqada III (περίπου 3.200 π.Χ.). Αυτή και άλλες λαβές μαχαιριού υποδεικνύουν ότι το πτηνό πιθανότατα εμφανίστηκε ιστορικά βορειότερα κατά μήκος του Νείλου,ήταν αρκετά "κοινό" και είχε εντυπωσιάσει από τότε τους ανθρώπους. Το αρπακτικό αυτό παραδοσιακά θαυμάζεται στην Αφρική για την εντυπωσιακή του εμφάνιση και την ικανότητά του να αντιμετωπίζει παράσιτα και φίδια. Είναι ένα εξέχον στοιχείο στο οικόσημο της Νότιας Αφρικής, το οποίο υιοθετήθηκε το 2000. Με τα φτερά του απλωμένα, αντιπροσωπεύει την ανάπτυξη και η τάση του να σκοτώνει φίδια είναι συμβολική ως προστάτης του κράτους της Νότιας Αφρικής ενάντια στους εχθρούς. Είναι επίσης στο έμβλημα του Σουδάν, που υιοθετήθηκε το 1969. Εμφανίζεται μάλιστα στην προεδρική σημαία και την προεδρική σφραγίδα του Σουδάν. Ο γυπογερανός ήταν ένα κοινό μοτίβο για τις αφρικανικές χώρες στα γραμματόσημα καθώς είναι γνωστά πάνω από εκατό γραμματόσημα με αυτόν από 37 εκδότριες χώρες και περιοχές, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων όπως το Ajman, η Manama και οι Μαλδίβες, περιοχές όπου το πουλί δεν υπάρχει.

Οι άνθρωποι των Μασάι το αποκαλούν ol-enbai nabo, ή «ένα βέλος», αναφερόμενος στα φτερά της κεφαλής. Έχουν χρησιμοποιήσει μέρη του πουλιού στην παραδοσιακή τους ιατρική για παράδειγμα τα φτερά του καίγονται και ο καπνός που προκύπτει  εισπνέεται για τη θεραπεία της επιληψίας, το αυγό του καταναλώνεται με τσάι δύο φορές την ημέρα για τη θεραπεία των πονοκεφάλων και το λίπος του βράζεται και πίνεται για την ανάπτυξη του παιδιού ή υγεία των ζώων. 

Οι φυλές Xhosa αποκαλούν το πουλί inxhanxhosi και του αποδίδουν μεγάλη ευφυΐα στη λαογραφία. Οι Ζουλού το αποκαλούν intungunono. Όπως είναι φανερό παίζει μεγάλο ρόλο στη λαογραφία και τους μύθους όλων των φυλών στις περιοχές που συναντάται. Η ικανότητά του στην καταπολέμηση των ερπετών και κυρίως των φιδιών έπαιξε μεγάλο ρόλο αφού απαντάται συχνά σε "απεικονίσεις" πολλών φυλών ως πολέμιος του "κακου" που ενσαρκώνεται συνήθως απο φίδι.

Οι μελέτες της τεχνικής του πουλιού γραμματέας στο κυνήγι και την αναζήτηση τροφής βοήθησαν τους επιστήμονες να ρίξουν φως στις στρατηγικές κυνηγιού των προϊστορικών "terror birds" (Φοροραχίδες). 

Αυτοί ήταν γιγάντιοι θηρευτές οι οποίοι δεν μπορούσαν να πετάξουν και που περιπλανήθηκαν στον πλανήτη πριν από περισσότερα από 3 εκατομμύρια χρόνια. Το Titanis walleri είναι ο πιο διάσημος εκπρόσωπος του είδους και κυνηγούσε με παρόμοιο τρόπο με το πουλι γραμματέα. 

Σήμερα το μεγάλο εύρος διασποράς τους και η τεράστια έκταση που "υπερασπίζονται" δημιουργεί ακόμα μεγαλύτερες δυσκολίες στην προστασία τους. Επιπλέον πρέπει να γίνει τεράστια προσπάθεια για να καθοριστεί ο συνολικός αριθμός τους με μικρότερη απόκλιση απ' οτι σήμερα. Οι επιστήμονες λένε ότι απαιτείται καλύτερη παρακολούθηση τόσο για την παρακολούθηση του αριθμού τους όσο και για την ποσοτικοποίηση της μείωσης τους σε ορισμένες περιοχές, έτσι ώστε να εκπονηθούν κατάλληλες δράσεις για την καλύτερη προστασία τους.