Κόνδορας,ο θρύλος των Άνδεων

Ένα πουλί-σύμβολο για μεγάλες αυτοκρατορίες και θρύλος για μια ολόκληρη ήπειρο είναι το σημερινό μας θέμα. Ο κόνδορας των Άνδεων και οι ιστορίες του.

Κόνδορας είναι η ονομασία δύο ειδών των γυπών του Νέου Κόσμου. Προκειται για τα μεγαλύτερα ιπτάμενα χερσαία πτηνά στο Δυτικό Ημισφαίριο. Ο πρώτος είναι ο Κόνδορας των Άνδεων (Vultur gryphus) που απαντάται στις Άνδεις και σε αυτόν αναφέρεται το κείμενο μας. Το άλλο είδος, ο Κόνδορας της Καλιφόρνιας (Gymnogyps californianus) σήμερα περιορίζεται στα δυτικά παράκτια όρη των Ηνωμένων Πολιτειών και του Μεξικού. 

Τον συναντάμε σχεδόν παντού στους ουρανούς της Νότιας Αμερικής, είναι σχεδόν λατρευτική φιγούρα για τους λαούς της μεγάλης Κορδιλιέρας των Άνδεων και εθνικό σύμβολο έξι κρατών, της Αργεντινής, της Βολιβίας, της Χιλής, της Κολομβίας, του Εκουαδόρ και του Περού, αλλά και το εθνικό πουλί της Βολιβίας, της Χιλής, της Κολομβίας και του Ισημερινού. Χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι μία πλατιά άσπρη λωρίδα στα φτερά και τα άσπρα πούπουλα στην αρχή του λαιμού. Ο λαιμός και το κεφάλι του, που είναι γυμνά, έχουν σταχτί -ρόζ χρώμα, ενώ το λειρί και τα μάγουλά του είναι κόκκινα.

Η επιστημονική ονομασία του γένους, Vultur, είναι η άμεση μετάφραση της ελληνικής λέξης Γύπας, στην λατινική γλώσσα. Η λατινική ονομασία του είδους, gryphus έχει ελληνική ρίζα και, συγκεκριμένα, προέρχεται από την λέξη γρυπός «κυρτός, γαμψός», «ο έχων κυρτή, γαμψή ρίνα (μύτη)». 

Η λέξη κόνδορας ή κόνδωρ είναι λόγια ονομασία που έχει χρησιμοποιηθεί στην ελληνική, αλλά και σε πολλές ακόμη γλώσσες, ως επακριβής απόδοση του όρου kuntur από την γλώσσα των Κέτσουα ,οι οποίοι αναφέρονταν έτσι στο επιβλητικό αυτό πτηνό. Ως kuntur αναφέρονται οι Κέτσουα, σε παλια σωσμένα χειρόγραφα της φυλής, και στο πρώτο αεροπλάνο που είδαν αφού τους έκανε την ίδια εντύπωση με τον επιβλητικό κόνδορα.

Ο κόνδορας των Άνδεων είναι από τους μεγαλύτερους γύπες και από τα τα μεγαλύτερα πτηνά -με ικανότητα πτήσης- παγκοσμίως. Θεωρείται ότι έχει τις μεγαλύτερες μέσες διαστάσεις, από οποιοδήποτε πτηνό που πετάει στην ξηρά χωρίς, ωστόσο, να κατέχει την πρώτη θέση σε κάποιο επί μέρους βιομετρικό στοιχείο. Τα εντυπωσιακότερα χαρακτηριστικά του είναι το βάρος και το άνοιγμα των πτερύγων του καθώς είναι το 2ο βαρύτερο πτηνό παγκοσμίως μετά τον ροδοπελεκάνο και από τα μεγαλύτερα σε εκπέτασμα, αφού μόνον τα άλμπατρος και οι δύο μεγαλύτεροι πελεκάνοι έχουν μεγαλύτερο άνοιγμα πτερύγων. Ωστόσο, ο κόνδορας των Άνδεων, διαθέτει το μεγαλύτερο άνοιγμα πτερύγων από οποιοδήποτε αρπακτικό πτηνό και την μεγαλύτερη επιφάνεια πτερύγων από οποιοδήποτε πτηνό στον κόσμο –πάντοτε με πτητική ικανότητα. Αυτά τα πουλιά μπορούν επίσης να βρεθούν σε παράκτιες περιοχές, απολαμβάνοντας τη θαλάσσια αύρα, ακόμα και σε ορισμένες περιοχές της ερήμου, όπου εκμεταλλεύονται τα θερμικά ρεύματα αέρα

Στους κόνδορες των Άνδεων υπάρχει φυλετικός διμορφισμός, δηλαδή στοιχεία που επιτρέπουν οπτικάνα διαχωρίσουμε το αρσενικό απο το θηλυκο. Κύριο στοιχείο του αρσενικού είναι ένα μεγάλο, σκούρο κόκκινο σαρκώδες φύμα στο πεπλατυσμένο στέμμα του κεφαλιού, που αποκαλείται κάλαιον (caruncle). 

Το φύμα αυτό, όπως και ολόκληρο το πρόσωπο του πουλιού είναι έντονα ρυτιδωμένο, ενώ το θηλυκό δεν διαθέτει αυτό το μεγάλο λειρί. Το σώμα του κόνδορα των Άνδεων φτάνει τα 130 εκατοστά σε μήκος, το άνοιγμα πτερύγων του έως και 320 εκατοστά (!) ενώ μεγάλοι αρσενικοί κόνδορες φτάνουν εως τα 15 κιλά σε βάρος. Είναι φανερό πως μιλάμε για ένα επιβλητικό πτηνό.

Ο κόνδορας των Άνδεων είναι ένας καθαριστής (scavenger), τρεφόμενος σχεδόν αποκλειστικά με θνησιμαία .Τα πουλιά που κατοικούν σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές, συχνά ταξιδεύουν περισσότερο από 200 χλμ. σε μία ημέρα για αναζήτηση πτωμάτων. Γίνεται ξεκάθαρη και η υπηρεσία που προσφέρουν με τον καθαρισμό των πτωμάτων. Ο εντοπισμός των θνησιμαίων γίνεται είτε απ’ ευθείας, είτε ακολουθώντας άλλους «καθαριστές», όπως κορακοειδή και όρνεα. 

Για παράδειγμα, μπορεί να ακολουθήσει γύπες του γένους Cathartes, οι οποίοι ανιχνεύουν την αιθυλομερκαπτάνη, ένωση που παράγεται στις απαρχές της σήψης στα νεκρά ζώα. Μάλιστα, λόγω μικροτέρου μεγέθους, οι συγκεκριμένοι γύπες δεν μπορεί να τεμαχίσουν το σκληρό δέρμα των μεγάλων ζώων, κάτι που μπορούν να κάνουν οι κόνδορες των Άνδεων, οπότε η συνεργασία «βολεύει» και τα δύο είδη και αποτελεί παράδειγμα αμοιβαίας εξάρτησης μεταξύ τους. Ακόμη και εάν υπάρχουν άλλα πτωματοφάγα πτηνά πάνω από το θήραμα, οι κόνδορες των Άνδεων είναι κυρίαρχοι απέναντί τους και σιτίζονται πρώτοι. Πάντως μπορούν να αντέξουν αρκετό καιρό χωρίς να φάνε.

Στα πουλιά αυτά εμφανίζεται το φαινόμενο της ουροΰδρωσης (urohydrosis). Οπως κανουν αρκετα πουλια του είδους , ουρει και αφοδεύει επάνω στα πόδια του, των οποίων οι φολίδες δημιουργούν με την «κεραμιδοειδή» δομή τους, μηχανισμό ψύξης μέσω εξάτμισης (evaporation). Η εξήγηση αυτή φαίνεται λογική, πολλοί ερευνητές όμως υποστηρίζουν ότι το πτηνό δεν χρειάζεται επί πλέον ψύξη στα μεγάλα υψόμετρα των Άνδεων, όπου απαντάται. Ωστοσο η συνήθεια αυτή εμφανίζεται σε αυτα τα πτηνα, γι'αυτο και τα κατω ακρα τους εμφανίζουν λευκές ραβδώσεις απο την συσσώρευση ουρικού οξέως. 

Ακόμη και με το εντυπωσιακό άνοιγμα των φτερών τους, δυσκολεύονται μερικές φορές να παραμείνουν ψηλά όταν βρίσκονται σε πτήση, λόγω του τεράστιου βάρους τους. Αυτός είναι ο λόγος που αυτό το πουλί προτιμά τις περιοχές με ανέμους, όπου μπορεί να γλιστρήσει αβίαστα στα ρεύματα αέρα. Με αυτόν τον τρόπο οι Κόνδορες των Άνδεων, μπορούν να πετάξουν στα ύψη σε ένα εκπληκτικό ύψος 5.500 μέτρων. Χρησιμοποιούν,εκμεταλλευόμενοι τα ρεύματα, την τεχνική του γυροπετάγματος διατηρώντας τις πτέρυγες σε οριζόντια θέση, ενώ τα πρωτεύοντα βοηθητικά φτερά πτήσης έχουν λυγισμένες προς τα πάνω τις άκρες τους. Η έλλειψη μεγάλου στέρνου πάνω στο οποίο προσφύονται οι μεγάλοι θωρακικοί μυς της πτήσης, εξηγεί για ποιο λόγο γυροπετάει συνεχώς. Βέβαια, φτεροκοπάει μέχρι να απογειωθεί, αλλά μόλις κερδίσει ύψος, στηρίζεται αποκλειστικά στα θερμικά ανοδικά ρεύματα για να μείνει ψηλά. Γι’ αυτό, συχνά απαντάται κοντά σε ορθοπλαγιές, όπου τα θερμικά ρεύματα σχηματίζονται ευκολότερα. Λέγεται ότι ο Δαρβίνος τους παρατηρούσε για μισή ώρα χωρίς να δει ούτε ένα φτεροκόπημα. Αυτός είναι και ο λόγος που προτιμά να κουρνιάζει σε ψηλές θέσεις, από τις οποίες μπορεί να απογειωθεί χωρίς μεγάλη προσπάθεια.  Όπως αναφέρουν ερευνητές της Αμερικάνικης Ακαδημίας Επιστημών στις παρατηρήσεις και καταγραφές που έγιναν κατά την διάρκεια έρευνας ένας από τους κόνδορες που παρακολουθούσαν πετούσε για πέντε ώρες καλύπτοντας 172 χλμ. χωρίς να χρειαστεί να κουνήσει τα φτερά του ούτε μία φορά!

Είναι στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας και δεν έχει θηρευτές, ενώ παράλληλα αναπτύσσεται αργά,έτσι ο κόνδορας των Άνδεων είναι αρκετά μακρόβιος. Όμως, είναι αλήθεια ότι τα ποσοστά μαακροζωίας και θνησιμότητας δεν είναι γνωστό να έχουν μελετηθεί εκτενώς στην άγρια φύση. Μερικές εκτιμήσεις για την διάρκεια ζωής των αγρίων πτηνών, δείχνουν ότι αυτή υπερβαίνει 50 χρόνια,αλλά η αλήθεια είναι πως οι εκτιμήσεις αυτες σε πολλά πτηνά απο τους επιστήμονες, χωρις δηλαδή εκτενή μελέτη, εχουν πέσει εξω πολύ συχνά.  Το 1983, το Guinness Book of World Records κατέγραψε ότι, το μακροβιότερο πουλί οποιουδήποτε είδους με στοιχειοθετημένη έρευνα, ήταν ένας κόνδορας των Άνδεων που πέθανε μετά από 72 χρόνια σε αιχμαλωσία. Σήμερα, η τελευταία -επικυρωμένη πάντοτε- καταγραφή είναι ένα αρσενικό με το όνομα Thaao, που κρατήθηκε στον ζωολογικό κήπο Μπέρντσλι (Beardsley) στο Κονέκτικατ. Ο Thaao γεννήθηκε σε αιχμαλωσία το 1930 και πέθανε στις 26 Ιανουαρίου του 2010, καθιστώντας τον το μακροβιότερο καταγεγραμμένο πτηνό (79 ετών). Φυσικά όλα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τη ζωή στη φύση,που συνήθως το όριο είναι σαφως μικρότερο αλλά και εντελώς διαφορετική η ελεύθερη ζωή με μια ζωή σε φυλακή.

Οι κόνδορες των Άνδεων γεννούν μόνο ένα αυγό (σπανιότατα δύο) κάθε δύο χρόνια και η περίοδος επώασης είναι μεγάλη, 54-58 ημέρες. Επιπλέον, οι περισσότεροι  δεν χτίζουν μια ασφαλή, προστατευτική φωλιά για το αυγό τους, απλώς το αφήνουν σε μια γυμνή άκρη γκρεμού. Για αυτούς τους λόγους, χρειάζονται και οι δύο γονείς για να επωάσουν και να μεγαλώσουν το νεοσσό μαζί, δίνοντάς του όσο το δυνατόν περισσότερη φροντίδα και προσοχή. Οι μικροί κόνδορες συνήθως αφήνουν τους γονείς τους στο δεύτερο έτος της ζωής τους και χρειάζονται 6-8 χρόνια για να φτάσουν στην πλήρη ενηλικίωση. 

Οι εχθροί του όπως είπαμε δεν είναι πολλοί,αλλά ένας είναι εξαιρετικά επικίνδυνος. Μιλάμε φυσικά για τον άνθρωπο. Οι κόνδορες των Άνδεων είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στο κυνήγι από τους ανθρώπους, το οποίο φουντώνει κυριολεκτικά σε τμήματα της περιοχής του, λόγω φημολογούμενων επιθέσεων των πτηνών στα ζώα κτηνοτροφίας,κάτι που δεν ισχύει καθως δεν είναι πάγια πρακτική των πουλιών το κυνήγι ζωντανών θηραμάτων. Συμβαίνει βέβαια αλλα οχι τοσο συχνά όσο θέλουν να το παρουσιάσουν οσοι τον κυνηγούν. 

Επίσης η θανάτωση άλλων αρπακτικών, όπως των κούγκαρ και των αλεπούδων μέσω της παράνομης δηλητηρίασης (φόλες), επηρεάζει το είδος , αφού το δηλητήριο περνάει στα σφάγια με τα οποία τρέφονται οι κόνδορες. 

Στην Αργεντινή, τα πτηνά εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα πτώματα των εισηγμένων φυτοφάγων ζώων, που αποτελούν το 98,5% της διατροφής τους, καθιστώντας τα ευάλωτα σε αλλαγές στην κτηνοτροφία. Ο ανταγωνισμός για τα σφάγια,λόγω της ελλάτωσής τους, με τον γύπα Coragyps atratus, που έχει αρχίσει πρόσφατα να καταλαμβάνει τις ίδιες περιοχές, μπορεί να έχει επιβλαβή επίδραση στον γενικότερο πληθυσμό. Όλα αυτά είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ανθρώπινη δραστηριότητα. 

Το είδος έχει καταγραφεί ως μή-κοινό (uncommon) και με τάσεις μείωσης. Ο πληθυσμός του υπολογίζεται σε 10.000 άτομα συνολικά, που σχεδόν ισοδυναμεί με 6.700 ώριμα άτομα. Από το 2000, η μείωση ήταν έντονη στο Εκουαδόρ (περίπου, 65 πουλιά σε πέντε διαχωρισμένους πληθυσμούς παραμένουν μόνον), το Περού και τη Βολιβία, αλλά παραμένουν αρκετά άτομα που φαίνεται να είναι σταθερά στην B. Αργεντινή. Ο μεγαλύτερος γνωστός πληθυσμός βρίσκεται στην ΒΔ. Παταγονία και περιλαμβάνει κατ 'εκτίμησιν 300 άτομα εκ των οποίων τα 200 είναι ενήλικες. Οι πληθυσμοί στην Βενεζουέλα (30 άτομα ή λιγότερα  και στην Κολομβία μπορούν να διατηρηθούν μόνο με την επανεισαγωγή και την σίτιση αλλά, τουλάχιστον στην Κολομβία, ο πληθυσμός μάλλον θα εξακολουθεί να μειώνεται. Η κατάσταση των υπόλοιπων πληθυσμών είναι δύσκολο να καθοριστεί επειδή η θνησιμότητα, η συχνότητα αναπαραγωγής και η επιτυχία της είναι ανεπαρκώς γνωστές. Η IUCN κατατάσσει το είδος ως Σχεδόν Απειλούμενο (ΝΤ).

Όπως τα περισσότερα πτηνά είναι πανέξυπνος και δεν ξεχνάει. Στην Αργεντινή , ο Condorito (μικρος
Κονδορας) οπως εχει ονομαστει,επισκέπτεται τακτικά τον Eduardo , έναν αγρότη απο το Loncopue ο οποίος τον είχε βοηθήσει οταν ήταν μικρός να ανακάμψει απο ενα σπασμένο πόδι που είχε και του έσωσε ουσιαστικά τη ζωή. Ο Condorito μεγάλωσε πια, ειναι ενα εντυπωσιακο πουλι αλλα δεν χανει ευκαιρία να πηγαίνει και να αγκαλιάζει (!) τον σωτήρα του. Βλέπουμε συχνά στα πτηνα και στα ζώα την έκφραση της ευγνωμοσύνης ή της αγάπης αλλά η άποψή μου είναι πως δε τη "ζυγίζουμε" σωστά και πάντοτε την υποτιμάμε θεωρώντας τα δικά μας "αισθήματα" ανώτερα ή κατι τετοιο. 

Είναι φυσικό να παίζει μεγάλο ρόλο στη ζωή των ανθρώπων της περιοχής. Διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη λαογραφία και τη μυθολογία των λαών περιοχών των Άνδεων έχει απεικονιστεί στην τέχνη των εκεί ιθαγενών από το 2500 π.Χ. και μετά, ενώ αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των θρησκειών τους. Επίλεκτο,σχεδόν "θεϊκό" σώμα πολεμιστών των Ινκας ήταν οι "πολεμιστες-Κονδορες". Επίσης οι ίδιοι οι Ινκας πίστευαν πως γεννιούνται απο τα άστρα, και οταν πεθάνουν θα επιστρέψουν στον γαλαξία πάνω στα φτερά ενός κόνδορα.

Ο κόνδορας των Άνδεων σχετίζεται με τη θεότητα του ήλιου και πιστεύεται ότι είναι ο άρχοντας του ανώτερου κόσμου (hanan pacha) και συνδέει τον κόσμο μας με τον ουρανό . Επίσης σχετίζεται με τον πανίσχυρο θεο-αυτοκράτορα Βιρακοτσα ο οποίος κατέχει πρωτεύουσα θέση στη μυθολογία των Ινκας.

Θεωρείται σύμβολο πλούτου, δύναμης και υγείας από πολλούς πολιτισμούς των Άνδεων, και πιστευόταν ότι τα οστά και τα όργανα του σώματός του είχαν «ιατρικές» δυνάμεις, κάτι που οδηγούσε στο κυνήγι και τη θανάτωση των πτηνών. Οι σαμάνοι κρατούσαν τα οστά για τελετουργίες. Ως εκ τούτου, οι κόνδορες αντιπροσωπεύουν το ανώτερο στρώμα του chakana, του συμβολικού σταυρού των Άνδεων. Τα υπολείμματα κόνδορα χρησιμοποιούνται δυστυχώς ακόμα και σήμερα περιστασιακά στην παραδοσιακή ιθαγενή ιατρική, και σε ορισμένες απομακρυσμένες τοποθεσίες οι αιχμάλωτοι κόνδορες χρησιμοποιούνται σε θρησκευτικές τελετές της περιοχής. 

Σε ορισμένες άλλες τοπικές παραδόσεις της μεγάλης κορδιλιέρας, οι κόνδορες έχουν θεωρηθεί ως σύμβολα της δίκαιης ηγεσίας. Συνδέονται με τη δικαιοσύνη, τη σοφία και τη δύναμη. Έχουν επίσης θεωρηθεί (λόγω και της κατανάλωσης των θνησιμαίων,οπως τα κοράκια και αλλα πτωματοφάγα πουλια) καλοπροαίρετοι αγγελιοφόροι της μετά θάνατον ζωής. Συχνά πιστευόταν πως έφερναν μηνύματα απο τους νεκρούς συγγενείς. 

Υπάρχει επίσης μια προφητεία που περιγράφει την ανθρώπινη κοινωνία που χωρίζεται στα δύο,ανάμεσα στους ανθρώπους του αετού και τους ανθρώπους του κονδορα. Οι άνθρωποι του αετού συνδέονται με την αρσενική ενέργεια, τον βορρά και με τη γη. Οι άνθρωποι του κόνδορα συνδέονται με τον ουρανό, το νότο και τη θηλυκότητα. Με λίγα λόγια ως θηλυκο στοιχείο ο κονδορας συμβολίζει εξίσου τη ζωή, τη δημιουργία, τον θάνατο και το οριστικό τέλος. 

Οι θρύλοι των λαών της Ν.Αμερικής λένε ότι ο κόνδορας δεν πεθαίνει ποτέ. Όταν γεράσει, λένε, επιστρέφει στη φωλιά του για να ξαναγεννηθεί, σαν τον μυθικό φοίνικα. Άλλοι θρύλοι λένε ότι όταν νιώσει πως μειώνεται η δύναμή του πετάει στην ψηλότερη κορυφή του βουνού, διπλώνει τα φτερά του, τραβάει τα πόδια του και αφήνεται να πέσει στα βάθη των φαραγγιών όπου τελειώνει τις μέρες του. Οι παραδόσεις λένε ότι οι Ίνκας έφυγαν από το Μάτσου Πίτσου πριν την άφιξη των Ισπανών επειδή είδαν έναν κόνδορα να πέφτει νεκρός στο σπίτι των Παρθένων του Ήλιου. Αυτό ερμηνεύτηκε ως οιωνός που ανήγγειλε την καταστροφή του Tawantinsuyo, της αυτοκρατορίας των Ίνκας, επειδή ο κόνδορας ήταν και είναι ο αγγελιοφόρος από τον "κόσμο από πάνω". Είναι ο αγγελιοφόρος των θεών. 

Προπάτορας του κόνδορα θεωρείται το 2ο μεγαλύτερο πτηνό που έχει πετάξει ποτέ στους ουρανούς του πλανήτη μας ο θηριώδης Argentavis Magnificens, ένας προϊστορικός κονδορας με ανοιγμα φτερων 6,5 μέτρα.

Το θαυμαστο πτηνό είναι δημοφιλής απεικόνιση στα γραμματόσημα πολλών κρατών της Ν. Αμερικής (Εκουαδόρ 1958, Αργεντινή 1960, Περού 1973, Βολιβία 1985, Βενεζουέλα 2004, κ.α.). 

Έχει απεικονισθεί, επίσης, στα νομίσματα και τα χαρτονομίσματα της Κολομβίας και της Χιλής, καθώς και σε διάφορα οικόσημα των χωρών των Άνδεων που θέλουν να "κλέψουν" λίγο απ' το δέος και το θαυμασμό που προκαλεί το εκπληκτικό αυτό πτηνό.

H παρουσία του έχει εμπνεύσει,εχει προκαλέσει δέος, φόβο, θαυμασμό. Παρ' όλα αυτά η επιβλητική του παρουσία μέσα στην ίδια μας την ιστορία και την ζωή μας δε μας σταμάτησε απ' το να συμβάλλουμε στην σταδιακή εξαφάνιση του.

Ο κόνδορας των Άνδεων είναι ευθύνη όλων μας, οπως καθε απειλούμενο είδος. Κάθε ζωντανό είδος πρέπει να σωθεί γιατί αυτό μπορεί να μας κοστίσει πολύ ακριβά. Όλοι γνωρίζουμε ότι ακόμη και μόνο ένας σπασμένος κρίκος στο οικοσύστημα μπορεί να επιφέρει καταστροφή για την ανθρωπότητα γενικότερα.

Ας κλείσουμε με τους στίχους του αγαπημένου Καββαδία, που μπλέκει στο υπέροχο μοιρολόι του πολλούς λατινοαμερικάνους θρύλους και το πουλί-θρύλο στο ποίημα "Γκεβάρα" 

....Χοσέ Μαρτί (κόνδορας πάει και χαμηλώνει,

περηφανεύεται, ζυγιάζεται, θυμάται.

Με τα φτερά του θα σκοτείνιαζ’ ένα αλώνι).

Απόψε οι δυο συντροφιαστοί θα πιειτε μάτε...